E-books και πνευματικά δικαιώματα: Η λογοτεχνία δεν πρέπει να γίνει μουσική

Ο αντίλαλος από την άλλη άκρη του Ατλαντικού φτάνει στα αυτιά μας ολοένα και δυνατότερος: Η διείσδυση των ηλεκτρονικών βιβλίων αυξάνει μήνα με το μήνα, καθώς έχουν αρχίσει ήδη να αντικαθιστούν τις χάρτινες εκδόσεις. Η τεχνολογία δεν είναι μόδα, είναι μια πραγματικότητα δεκαετίες τώρα. Μπορεί η συνήθεια του ξεφυλλίσματος, με συμμάχους την αφή και την όσφρηση του τυπωμένου χαρτιού, να επιβράδυνε τη μετάβαση στην ηλεκτρονική ανάγνωση, όμως από τη στιγμή που η τελευταία μπήκε στο στόχαστρο των γιγάντων της νέας εποχής, η εξάπλωσή της ήταν απλώς ζήτημα χρόνου.

Για να προσελκύσουν τον κόσμο της ανάγνωσης, χρειάστηκε να προσομοιάσουν ηλεκτρονικά την έννοια της αναγνωστικής απόλαυσης. Όποιος πιάσει στα χέρια του -έστω και για λίγα λεπτά – μια συσκευή ψηφιακής ανάγνωσης, καταλαβαίνει τάχιστα πως οι εμπνευστές της τα έχουν καταφέρει εξαιρετικά. Προχώρησαν μάλιστα ένα βήμα παραπέρα, συστήνοντας την έννοια της διαδραστικής αναγνωστικής εμπειρίας.

Δύο κυρίως εταιρείες δίνουν το ρυθμό της εξέλιξης: Η Amazon και η Apple δεν χρειάζονται περαιτέρω συστάσεις. Το πρωτοπόρο Kindle και το πολυπόθητο iPad είναι οι δύο συσκευές, που μαζί με το iPhone καταγράφουν πωλήσεις εκατομμυρίων σε παγκόσμιο εύρος. Και οι τρεις προσφέρονται για την ανάγνωση βιβλίων, αλλά συνάμα αποτελούν και φορητές βιβλιοθήκες με χιλιάδες τίτλους διαθέσιμους ανά πάσα ώρα στην τσέπη του βιβλιόφιλου. Από τη στιγμή που το έντυπο βιβλίο μετατράπηκε σε άυλο αρχείο δεδομένων, δεν άλλαξε μόνο ο τρόπος της ανάγνωσης, αλλά και ο τρόπος της απόκτησης των βιβλίων, καθιστώντας τη διανομή ζήτημα μερικών μόλις δευτερολέπτων.

Εκδότες, βιβλιοπώλες και συγγραφείς, όλοι οι κρίκοι της αλυσίδας του βιβλίου στέκονται διστακτικά μπροστά στις εξελίξεις, καθώς ο κίνδυνος είναι πια ορατός: Όταν οι φανατικοί αναγνώστες αρχίσουν να εξοικειώνονται με την ψηφιακή ανάγνωση, θα έχουν μπροστά τους ένα σύμπαν ηλεκτρονικών βιβλίων, ακόμα και τις τελευταίες κυκλοφορίες, για να «κατεβάσουν» και να απολαύσουν δωρεάν στις υπέροχες συσκευές τους. Ακόμα κι αυτοί οι αναγνώστες που ρομαντικά αντιστέκονται στην ψηφιακή εξέλιξη θα υποκύψουν εύκολα στον πειρασμό της δωρεάν ανταλλαγής αρχείων της λογοτεχνίας. Το έργο το έχουμε προσφάτως ξαναδεί με άλλους πρωταγωνιστές.

Τέσσερις αντίστοιχες παγκόσμιες βιομηχανίες έχουν πέσει θύματα της εξάπλωσης του διαδικτύου: Η μουσική, ο κινηματογράφος, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και το λογισμικό υπολογιστών. Οποιοδήποτε τραγούδι, ταινία, παιχνίδι ή πρόγραμμα μπορεί σε ελάχιστο χρόνο να αναζητηθεί και να «κατέβει» εύκολα και δωρεάν. Εάν στη λίστα προστεθούν και τα e-books, τα μαύρα σύννεφα θα αρχίσουν να πυκνώνουν επικίνδυνα στο λογοτεχνικό ουρανό. Αναμενόμενο σε μεγάλο βαθμό και αναπόφευκτα οδυνηρό. Κι όμως η λογοτεχνία έχει μια ελπίδα να γλιτώσει από την καταιγίδα της peer-to-peer διαδικτυακής πειρατείας, κι ο λόγος είναι απλός: Ο τελευταίος πάντα μαθαίνει από τα λάθη των προηγούμενων (ή τουλάχιστον έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα της εμπειρίας τους).

Η πλειονότητα των e-books που κυκλοφορούν στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό προστατεύονται από ένα σύστημα κλειδώματος DRM (Digital Rights Management) που καθιστά δυνατή την ασφαλή διανομή του περιεχομένου, αποτρέποντας την αναδιανομή, την αναπαραγωγή αλλά και την μετατροπή των αρχείων. Με τον τρόπο αυτόν εξασφαλίζεται η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων και αποτρέπεται η ασύδοτη εξάπλωση των έργων των δημιουργών. Ακούγεται εξαιρετικό και λειτουργικό, είναι όμως τα πράγματα έτσι;

Η εμπειρία του διαδικτύου δείχνει πως ισχύει ένας βασικός κανόνας: Ό,τι κλειδώνει, ξεκλειδώνει. Πριν τα e-books έρθουν στο προσκήνιο, υπήρξε μια τεράστια προσπάθεια ιδίως από την πλευρά της μουσικής βιομηχανίας να επιβάλλει συστήματα κλειδώματος, αλλά και να επιδοθεί σ’ ένα αυστηρό κυνήγι όσων διακινούσαν παράνομα μουσικά αρχεία. Η ιστορία είναι μεγάλη, με πολλές πτυχές και επεισόδια, που όμως απέδειξε πως τα αρχεία δεν είναι δυνατόν να κλειδώσουν απέναντι στη γνώση μιας παγκόσμιας κοινότητας κομπιουτεράδων.

Ειδικά στα e-books δημιουργείται ένα επιπρόσθετο πρόβλημα: Ακόμα και νόμιμα αγορασμένα κλειδωμένα αρχεία δεν είναι επιτρεπτό να μετατραπούν σε άλλες μορφές, ώστε να είναι δυνατή η ανάγνωσή τους από διαφορετικές συσκευές του ίδιου χρήστη. Έτσι παρατηρείται το παράδοξο φαινόμενο, χρήστες που έχουν αγοράσει νόμιμα ένα ψηφιακό βιβλίο να καταφεύγουν σε παράνομες πρακτικές μετατροπής. Αυτό βέβαια δεν έχει να κάνει μόνο με την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων, αλλά και με την προσπάθεια μονοπώλησης μιας υπό διαμόρφωση ακόμα αγοράς με τζίρο πολλών μηδενικών, γεγονός που δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο την κατάσταση.

Η συζήτηση που έχει ανοίξει σε παγκόσμιο επίπεδο για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων των ψηφιακών βιβλίων είναι μεγάλη, με πολλαπλές παραμέτρους. Το τελευταίο διάστημα πληθαίνουν οι φωνές που επιμένουν πως η στρατηγική κλειδώματος DRM είναι δυσλειτουργική και οδηγεί σε αντίθετα αποτελέσματα. Σε ένα ανοικτό περιβάλλον όπως το διαδίκτυο, οι κλειστές, φοβικές πολιτικές των εκδοτικών οίκων και των ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων δείχνουν καταδικασμένες να αποτύχουν.

Μια άλλη προσέγγιση του θέματος, που κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος, είναι οι τεχνολογίες κοινωνικής προστασίας (Social DRM) που εφαρμόζουν ανοικτά πρότυπα, όπως το ePub. Σε αυτές χρησιμοποιείται συνήθως ένα υδατογράφημα που ταυτοποιεί το αρχείο με τον αγοραστή του, χωρίς όμως να τον εμποδίζει να το μετατρέψει σε άλλη μορφή και να το διαβάσει στη συσκευή και την εφαρμογή της επιλογής του (σταθερό / φορητό υπολογιστή, ταμπλέτα, υπολογιστή παλάμης, συσκευή ηλεκτρονικής ανάγνωσης, έξυπνο κινητό τηλέφωνο). Πρόκειται ουσιαστικά για ανοικτά οικουμενικά e-books, απόλυτα λειτουργικά και χρηστικά που δεν καταπατούν τα πνευματικά δικαιώματα.

Οι εκδότες και τα ψηφιακά βιβλιοπωλεία για να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις νέες διαμορφούμενες συνθήκες, οφείλουν να εφαρμόσουν ένα μίγμα πολιτικής συμβατό με τα τεχνολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του διαδικτύου. Πρωτεύον σημείο – κλειδί είναι η χαμηλή ελκυστική τιμή των e-books (το αγκάθι της εναρμόνισης του ΦΠΑ των e-books στη χαμηλή κλίμακα των τυπωμένων βιβλίων έχει μπει ήδη ψηλά στις προτεραιότητες των ευρωπαίων εκδοτών), ώστε ο βιβλιόφιλος να έχει κίνητρο για τη νόμιμη απόκτησή τους. Στο ηλεκτρονικό δισκοπωλείο iTunes της Apple η πλειονότητα των τραγουδιών πωλείται προς $0,99 και οι χρήστες τα αγοράζουν μαζικά, παρότι τα ίδια τραγούδια είναι διαθέσιμα δωρεάν (πλην όμως παράνομα) σε μυριάδες άλλους ιστοτόπους. Τα ανοικτά και οικονομικά e-books θα κάνουν τους βιβλιόφιλους, που ούτως ή άλλως αγόραζαν τα χάρτινα βιβλία, να επιλέξουν την ψηφιακή αναγνωστική εμπειρία, χωρίς τον πειρασμό της πειρατείας.

Κυρίως όμως οι εκδότες και τα ψηφιακά βιβλιοπωλεία είναι αναγκαίο να επικεντρωθούν στην αναγκαιότητα εγκαθίδρυσης σχέσης αμοιβαίας εμπιστοσύνης και διάδρασης με τους αναγνώστες (μέσα από επικοινωνία, προσφορές, επιπλέον παροχές, εκδηλώσεις), που πλέον είναι εύκολη και αποτελεσματική μέσω των προηγμένων δυνατοτήτων που προσφέρουν τα κοινωνικά δίκτυα και οι νέες τεχνολογίες.

Μιας και το θέμα μας αφορά τα πνευματικά δικαιώματα, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε και στο κίνημα για την επανεξέταση και εν νέου προσδιορισμό του Copyright που έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια. Η τάση για κοινωνικοποίηση της πνευματικής δημιουργίας έχει ως στόχο τη θέσπιση νέων κανόνων, οι οποίοι θα ισορροπούν ανάμεσα στην εκμετάλλευση των πνευματικών δικαιωμάτων και στη δυνατότητα ανοικτής πρόσβασης προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Το κίνημα “Copyleft” μάχεται προς αυτή την κατεύθυνση και οι άδειες Creative Commons γνωρίζουν εντυπωσιακή εξάπλωση στο χώρο του διαδικτύου. Το κόμμα των Πειρατών γνωρίζει επιτυχία πανευρωπαϊκά, αφού προσπαθεί να βάλει στην κεντρική πολιτική ατζέντα τα ζητήματα των πνευματικών δικαιωμάτων (Το γεγονός μάλιστα ότι ιδρύθηκε από τους – καθ’ όλα νομοταγείς – Σουηδούς είναι ίσως ενδεικτικό).

Όπως αναδιαμορφώνεται το πεδίο της λογοτεχνίας στο ψηφιακό περιβάλλον, οι ευκαιρίες συνυπάρχουν με τους κινδύνους. Ο εφησυχασμός του μακροπρόθεσμου σεναρίου μετάβασης στα e-books, από πλευράς των επαγγελματιών του χώρου, οφείλει να μεταβληθεί άμεσα σε υψηλής προτεραιότητας πρόθεση παρακολούθησης και ενημέρωσης για τις διεργασίες και τις ανατροπές στην παγκόσμια αγορά. Παράλληλα η διαρκής αναπροσαρμογή του νομικού πλαισίου από πλευράς Πολιτείας, το οποίο θα ακολουθεί εκ του σύνεγγυς τους γοργούς ρυθμούς των τεχνολογικών εξελίξεων, θα δώσει τα εργαλεία για μια ομαλή μετάβαση στη νέα αναγνωστική εποχή.

* Ο Γιάννης Φαρσάρης είναι συγγραφέας και δημιουργός της ανοικτής βιβλιοθήκη www.openbook.gr

Πηγή: www.diavazo.gr